‘ఆంధ్ర’ పదం దేశపరంగా, జాతిపరంగా, భాషాపరంగా కూడా వర్తిస్తుంది.
భారతదేశ ప్రజలలో ఆంధ్రులు అతి ప్రాచీన జాతులలో ఒకరు.
ఆంధ్ర’ అనే ప్రాకృత పదాన్ని సంస్కృతీకరించడం వలననే’అంధ్ర, ‘ఆంధ్ర’ అనే పదాలు ఏర్పడ్డాయి.
ఈ రెండింటిలో ఆంధ్ర పదం ప్రాచీన రూపమని తామ, శిలా శాసనాల వల్లనూ, వాజ్మయం వల్లనూ తెలుస్తుంది.
ఆంధ్ర శబ్దం మొదట జాతి వాచకంగా వాడబడింది.
ఆంధ్ర శబ్దం, ఆంధ్రుల ప్రసక్తి మొట్టమొదట క్రీ.పూ. 1500 – 1000 మధ్య కాలం నాటి ఋగ్వేద బ్రాహ్మణమైన ‘ఐతరేయ’బ్రాహ్మణంలో కనపడుతుంది.
ఆంధ్రులు ఆర్యజాతికి చెందిన వారని, ఉత్తర భారత వాసులని ఐతరేయ బ్రాహ్మణం ద్వారా తెలుస్తుంది.
ఐతరేయ బ్రాహ్మణాన్ని బట్టి విశ్వామిత్ర సంతతి వారైన ఆంధ్రులు విశ్వామిత్రునిచే శపించబడి ఉత్తర భారతదేశాన్ని వదిలి దక్షిణ భారతదేశానికి వచ్చి పుండ్ర, శబరి, పుళింద మొదలగు జాతులతో పాటు నివసించారు.
బౌద్ద వాజ్మయంలో కూడా ఆంధ్రుల ప్రస్తావన కలదు. ఆంధ్రుల నివాసం గురించి మొదటి సూచన బౌద్ధ జాతక కథలలో లభిస్తుంది. భీమసేన జాతకం ఆంధ్రాపథాన్ని ప్రస్తావించింది.
ఆంధ్రదేశాన్ని గురించిన మొదటి శాసన ప్రమాణమైన శివస్కందవర్మ మైదవోలు తామ్ర శాసనం (క్రీ.శ. 300) లో ధనకటకాన్ని ఆంధ్ర పథానికి రాజధానిగా పేర్కొంది.
కణ్వ వంశస్థుడైన సుశర్మను వధించి శ్రీముఖుడు ఆంధ్ర రాజ్య స్థాపన చేసినట్లు మత్స్య, వాయు పురాణాల ద్వారా తెలుస్తుంది.
ఆంధ్రనగరి తెలివాహనదిపై ఉన్నది అని సెరివణిజ జాతకం చెప్పగా ఆ నది కృష్ణానది అని, అది బౌద్ధ క్షేత్రమైన ధాన్యకటకం అని కొందరి చరిత్రకారుల అభిప్రాయం.
క్రీస్తుశకం నాల్గవ శతాబ్దం ఆరంభంలో పల్లవరాజుల ప్రాకృత శాసనాల్లో అంధాపథము అనే పేరుతో ఆంధ్రదేశం ప్రస్తావించబడింది.
క్రీస్తుశకం ఆరవ శతాబ్దంలో ఆంధ్రపదం జనుల పరంగా మౌఖరి వంశీయుల శాసనాల్లో వాడారు.
వరహమిహిరుడు తన ‘బృహత్సంహిత’లో. ఆంధ్రదేశం దక్షిణాపథంలో విదర్భ, విదేహ, ఛేది దేశాలకు దక్షిణంగా ఉన్నదని పేర్కొన్నాడు..
క్రీస్తు శకం ఏడో శతాబ్దంలో భారతదేశానికి వచ్చిన చైనా యాత్రికుడు – హుయాన్ త్సాంగ్ తన సి-యు-కీ’ గ్రంథంలో గోదావరి కృష్ణానదుల మధ్యగల తీరాంధ్రదేశాన్ని ‘అన్-తో-లో’ (ఆంధ్ర)అని, పింగ్-కీ-లో (వేంగీ) దాని రాజధాని అని పేర్కొన్నాడు.
వైదిక వాజ్మయ కాలం నుండి క్రీస్తు శకం ఏడో శతాబ్దం వరకు గల ప్రాచీన భారతీయ వాజ్మయంలోను, విదేశీ రచనలలోను ఆంధ్రపదం దేశ వాచకంగానూ, జాతి వాచకంగానూ వాడబడింది.
ఆంధ్రులకు దక్షిణంగా ఉన్న తమిళులు ఆంధ్రులను ‘వడుగర్’ (ఉత్తరాది వారు) అని పిలిచారు.
తమిళ శాసనాల్లో ఆంధ్ర పదమునకు ‘వడుగవష్టి’ అని పేరు. వష్టి అనగా మార్గం.
తూర్పు చాళుక్యుల యుగంలో ‘ఆంధ్రదేశం’ అనే పేరు మరుగున పడి వేంగీదేశం అని పేరు ప్రఖ్యాతి చెందింది.
దండి తన “దశ కుమార చరిత్ర” లో వేంగీని ‘ఆంధ్రనగరం’ అని పేర్కొన్నాడు.
తూర్పు చాళుక్యులు తమని వేంగీ పాలకులుగా పేర్కొన్నప్పటికీ, వారికి సమకాలికులైన ఛేది, కుంతల, చోళ దేశ పాలకులు చాళుక్యులను ‘ఆంధ్రాధిపతులు’ అనే పేర్కొన్నారు.
మొదట జాతివాచకంగానూ తరువాత దేశవాచకంగానూ వాడబడిన ఆంధ్ర పదం క్రీ.శ.1053లో నన్నయభట్టు రచించిన నందంపూడి శాసనంలో మొట్టమొదటగా భాషా వాచకంగా వాడబడింది.
తెలుగు అన్న మాట ఇప్పుడు ఆంధ్రమునకు పర్యాయపదంగా వాడుతున్నారు.
‘తలైంగ్’ అనే కొలామీ పదమే తెలుగుకు మూలం అయ్యి ఉండవచ్చునని . కొందరి వాదన. ‘తలైంగ్’ అంటే నాయకత్వం వహించినవారని అర్థం.
క్రీస్తుశకం పదివందలకు పూర్వం -గల వాజ్మయంలో కానీ, శాసనాల్లో కానీ తెలుగు అనే పదం కనపడదు. తమిళ, కన్నడ శాసనములలోనూ ఆంధ్రవాజ్మయలోనూ తెలుగు పదం క్రీ.శ.11వ శతాబ్ది నుండే కనిపి స్తుంది.
శాసనాల్లో తెలుగు భుపాలురు, తెలుంగ, తెలింగకులకాల మొదలైన పదముల వలన తెలుంగ, తెలింగ పదాలు . జనవాచకం లేదా జాతి వాచకం అని తెలుస్తుంది.
పదకొండవ శతాబ్ది మధ్య కాలంలో పూర్వ చాళుక రాజరాజనరేంద్రుని ఆస్థానంలోని నన్నయ నాటికి ‘తె రూపాంతరంగా ‘తెనుగు’ వచ్చింది.
నన్నయ, నన్నెచోడులు తెనుగును భాషా పరంగా వాడారు.
పదమూడవ శతాబ్దిలోని మహ్మదీయ చరిత్రకారులు ఈ దేశాన్ని ‘తిలింగ్’ (తిలింగ) అని వ్యవహరించారు.
పదకొండవ శతాబ్దం తర్వాత ఆంధ్రదేశానికి ‘త్రిలింగదేశం) ” అని పేరు వచ్చింది.
కొందరు పండితుల అభిప్రాయం.
పాల్కురికి సోమనాథుడు తన ‘పండితారాధ్య చరిత్రలో ఈ దేశాన్ని “నవలక్షతెలుంగు’ (అనగా నవలక్ష గ్రామములు కల తెలుగు దేశం) అని పేర్కొన్నాడు.
వైదిక వాజ్మయం ఆంధ్రులు సాహసోపేతులైన సంకరజాతి అని సూచిస్తుంది.
పోర్చుగీస్ వారు తెలుగు భాషకు పెట్టిన పేరు ‘జెంటూ, జెంటూ అనగా ‘దేశీయం’ అని అర్థం.
ఈ విధంగా ప్రాచీనకాలంలో ఆంధ్రదేశానికి ఆంధ్రవని, త్రిలింగదేశం, తిలింగ, తెలంగాణ అనే పేర్లు ఉండేవి.
ఆంధ్రభాషకు ‘తెలుగు, తెనుగా ‘తెలుగు, తెనుగు, జెంటూ, ఆంధ్రం అనే పేర్లు ఉండేవి.
